Korpus witraży

Posted on 24 września 202127 września 2021 by Robert

KORPUS WITRAŻY

– FARA W PILŹNIE –

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Pilźnie
przynależność terytorialna: dekanat Pilzno adres: Pilzno, ul. Lwowska 3

numer rejestru zabytków: A’1117, decyzja z 7 VIII 1985 (województwo tarnowskie)

Kościół murowany, z cegły, z użyciem kamienia. Orientowany. Trójnawowy bazylikowy. Prezbiterium trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, węższe od nawy głównej, flankowane przez zakrystię (od północy) i kruchtę (od południa). Korpus o czteroprzęsłowej nawie głównej i trójprzęsłowych nawach bocznych, przy nim kaplica (od południowego zachodu) i kruchta (od południa) oraz wieża na rzucie kwadratu (od zachodu). Arkady międzynawowe zwieńczone ostrołukowo, tylko środkowa arka-da od północy zwieńczona łukiem półkolistym. Łuk tęczy ujęty pilcutrami z belkowaniem, zamknięty półkoliście. Od zachodu drewniany chór muzyczny wsparty na dwóch smukłych kolumnach. Ściany prezbiterium artykułowane pilastrami, w nawie masywnefilary przyścienne. Sklepienia prezbiterium, nawy głównej i zakrystii kolebkowe z lunetami; nawy boczne nakryte sklepieniami gwiaździstymi; kruchta przy prezbiterium płaskim stropem. Okna prostokątne, zwieńczone łukiem ostrym (w prezbiterium i w nawach bocznych), odcinkowym (w nawie głównej) i półkolistym (w kruchcie przy prezbiterium). W oknie za ołtarzem głównym witraż bordiurowy z motywem krzyża, w trzech pozostałych oknach prezbiterium witraże figuralne, a w oknie kruchty przy prezbiterium witraż medalionowy z przedstawieniem figuralnym. Ponadto trzy powojenne witraże figuralne w oknach zakrystii, a w większości innych okien przeszklenia gomółkowe. Na ścianach i sklepieniach prezbiterium i nawy głównej monumentalna, młodopolska dekoracja malarska z przedstawieniami figuralnymi i motywami kwiatowymi. Wyposażenie wnętrza w zdecydowanej większości neogotyckie, 0 elementami starszymi (m.in. dwa barokowe ołtarze w nawach bocznych). Elewacje zewnętrz-ne prezbiterium opięte uskokowymi przyporami. Ściany korpusu i naw bocznych zwieńczone ceglanymi gzymsami kostkowymi, a szczyty naw bocznych zakończone schodkowymi blankami. Od frontu masywna wieża, ujęta w narożach ukośnie ustawionymi przyporami, zakończona smukłą iglicą; w jej górnych partiach tarcze zegara. W południowej elewacji wieży skromny portal z kamiennym obramieniem.

Parafia i pierwsza świątynia w Pilźnie powstały w 1256 roku za sprawą benedyktynów tynieckich. Obecny kościół został zbudowany w okresie rządów Kazimierza Wielkiego, ok. 1364. W roku 1482 do-konano rozbudowy świątyni, podwyższając i na nowo przesklepiają nawę główną i prezbiterium oraz wznosząc nawy boczne i wieżę. W 1536 roku kościół został zniszczony przez pożar, po czym dokonano jego odbudowy. Na początku xviii wieku podwyższono nawę główną i wieżę, zachowując ich gotycki charakter, a wnętrze zbarokizowano. W 1757 roku zamontowano zegar na wieży (obecny wyprodukowano w 1892 roku w Pradze). Po pożarze miasta i koś’ cioła w 1877 budowlę odnowiono staraniem ks. Ignacego Wieniawy-Długoszowskiego. W 1887 wstawiono neogotycki ołtarz główny Inwestycja ta zapoczątkowała prowadzoną stopniowo, kompleksową modernizację świątyni. W tym czasie wzbogaciła się ona m.in. marmurową chrzcielnicę (1898) oraz sprowadzone z Tyrolu ołtarze (1887,1893) i stacje drogi krzyżowej (1899), a w kolejnym stuleciu – dekoracje malarską o charakterze figuralno – ornamentalnym autorstwa Karola Maszkowskiego (1908), nową posadzkę (1910) i kilka witraży powstałych przypuszczalnie ok. roku 1911. Prace na zewnątrz kościoła podjęto dopiero po rozprawie konkurencyjnej, rozpisanej w 1900 roku. Działania te inicjował i nadzorował ks. Karol Fąferko, proboszcz w Pilźnie w latach 1890-1923, będący m.in. fundatorem umieszczonego w nawie głównej ołtarza Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1935 przeprowadzono naprawę cokołu i zniwelowano plac wokół świątyni. Po objęciu parafii przez ks. Józefa Midurę (1946) przystąpiono do zakrojonych na szeroką skalę prac remontowych, mających na celu przede wszystkim usunięcie zniszczeń powstałych pod koniec okupacji niemieckiej. Do początku 1952 zdołano wzmocnić mury i usunąć ich pęknięcia, odrestaurować witraże w prezbiterium, zmienić konstrukcję i pokrycie dachu nad tą częścią kościoła oraz dokonać elektryfikacji budowli. W następnym etapie odnowiono zakrystię i ukończono prace w prezbiterium. W tym okresie, w J952 roku, Stanisław Westwalewicz wykonał dekorację malarską zakrystii (do której zapewne nieco wcześniej zaprojektował trzy witraże figuralne, osadzone i poświęcone w tym samym roku), a rzeźbiarz ludowy Wojciech Galus stalle do prezbiterium oraz dębowy konfesjonał. Pięć lat później powstały przeszklenia bordiurowe (z gomółkami lub z płytek układanych we wzór plastra miodu) do okien korpusu nawowego i przyległej doń kaplicy południowo – zachodniej. Kolejne prace zostały przeprowadzone w latach 70.; miały one charakter kompleksowy i objęły zarówno elewacje, jak i wnętrze świątyni. W 1983 roku wejście do kościoła pod wieżą otrzymało drzwi z brązu projektu Czesława Dźwigaja, a w roku 2000 w wejściach bocznych zamontowano stylizowane drzwi stalowe. W ostatnich latach na nowo zaaranżowano kaplicę od południowego wschodu.

Źródła / podstawowa literatura: ADT, Akta lokalne, sygn. lP VII: Pilzno

Posiedzenia grona konserwatorów, „Czas” 60,1907, nr 41 [2], s. 2; Z opie-ki nad zabytkami, „Czas” 60,1907, nr 293 [2], s. 3; Tablica pamiątkowa dla Sebastyana Petrycego, „Pogoń” 27,1907, nr 16, s. 2-3; W Pilźnie, , Pogoń” 27,1907, nr 28, s. 2; Korespondencye. Pilzno w lipcu 1907, „Pogoń” 27,1907, nr 29, s. 2; M. Szukiewicz, Polichromia kościoła w Pilznie, „Czas” 62, nr 54, s. 1; M.B., Korenspondecya. Pilzno, w lutym 1914, „Pogoń” 34,19H> nr 9> s-2

Kornecki 1972, s. 389-390; Krupiński 1989, s. 47; Szczeklik 1994. s. 88-89, 221-223; Wyganowska 1993, *>• 4l3; Jabłoński, Popiela, Tomasiewicz 2004, s. 19-27; Kopeć 2009, s. 77-83; Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 88-92; Schematyzm 2011-2012, s. 324-325

Dawne, zapewne dziewiętnastowieczne przeszklenia kościoła parafialnego w Pilźnie miały przypuszczalnie postać kolorowych szyb wkomponowanych w bogato uformowaną stolarkę okienną, która seymii formami naśladowała przebieg kamiennych maswerkow, względnie profili z ołowiu. Sugerują to dwie fotografie pochodzą’ ce z 1929 roku, ukazujące zniszczone zapewne pod koniec 11 wojny światowej wypełnienie okna kaplicy od południowego wschodu z takimi właśnie bogatymi podziałami [Szczeklik 1994, il. na końcu książki; Kopeć 2009, s. 81, 82] oraz zachowane do dzisiaj relikty tego typu przeszkleń (nie ma pewności, że zawierają one oryginalne szkło), które znajdują się w drewnianych neogotyckich maswerkach nadświetli drzwi w kruchcie przy prezbiterium i w kruchcie przy nawie południowej.

W 1911 roku w prezbiterium kościoła, w oknie po prawej stronie ołtarza głównego, umieszczono witraż Wizja św. Małgorzaty Marii Alacoque (11 s), ufundowany przez Leona i Marię Pawlusów, o czym informuje inskrypcja. Przypuszczalnie w tym samym czasie powstały też pozostałe witraże we wschodniej części kościoła: Wizja sw. Stanisława Kostki (III. s) w oknie południowym pierwszego przęsła prezbiterium, Matka Boska Niepokalanie Poczęta ze św. Zofią i św. Józefem (III. s) w oknie południowym drugiego przęsła prezbiterium i witraż medalionowy z motywem krzyża na osi głównej (i; w znacznej mierze przesłonięty przez ołtarz główny), a być może także witraż medalionowy w kruchcie po południowej stronie prezbiterium, z wizerunkiem Matki Boskiej Karmiącej (V. a). Kompozycje te w ich obecnej postaci, będącej wynikiem powojennych reperacji, pozbawione są sygnatur i dat. O autorstwie witrażu Matka Boska Niepokalanie Poczęta ze św. Zofią i św. Józefem (ms) przesądza zachowany w zbiorach prywatnych karton Stefana Matejki [reprod. w: Fijałkowska 2015, s. 144]. Wizja św. Małgorzaty Marii Alacoque (II. s) posiada zbliżone do niego cechy formalne, widoczne w charakterystycznym układzie kompozycyjnym, dostosowującym ikonografię przedstawień do wąskiego i wydłużonego kształtu okna, z postacią Chrystusa u góry, w partii nieba, i z pozostałymi u dołu, wśród kwiatów i roślin. Podobny jest też sposób kształtowania twarzy i szat. Warto dodać, że niemal identyczne skrzydła anielskie, tyle że widoczne od tyłu, Matejko przedstawił na pochodzącym z 1912 roku witrażu w kościele w Korczynie [por. Fijałkowska 2015, s. 156-157]. Pewnych wątpliwości atrybucyjnych nastręcza Wizja m Stanisława Kostki (i vs) chociaż 1 ona uznawana jest za pracę Stefana Matejki [por. Fijałkowska 2015, S. 144-145]. Ich źródłem jest nie do końca spójny z resztą witrażu dolny fragment kompozycji (odmienna od reszty postaci świętego partia od pasa w dół, tarcza herbowa i umieszczony pod nią poziomy pas pozbawiony napisu fundacyjnego), zaskakująca, pastelowa kolorystyka górnej partii witrażu oraz ogólne wrażenie, jakby przedstawione postaci, przesadnie gestykulując, nieco „rozsadzały kompozycję przeszklenia. O ile pierwsza z podanych cech wynika niewątpliwie z napraw przeszklenia dokonanych po wojennych zniszczeniach, o tyle dwie pozostałe wyróżniają ten witraż na tle znanej dotąd twórczości Stefana Matejki, która cechuje się raczej stosowaniem śmiałych zestawień kolorystycznych, dość statycznymi wizerunkami oraz kompozycjami, w których przedstawiana postać lub grupa postaci zajmuje miejsce na osi okna. Pomimo tych spostrzeżeń fizjonomie przedstawionych postaci oraz typowe dla tego artysty elementy natury (w szczególności lilie) pozwalają widzieć w Matejce hipotetycznego projektanta tej pracy. Biorąc pod uwagę, że w 1911 roku artysta kierował działem kompozycji w Krakowskim Zakładzie Witrażów S.G. Żeleński [por. Czapczyńska-Kleszczyńska 2005, s.58 i 89], można przyjąć, że wszystkie trzy przeszklenia figuralne zostały wykonane przez tę firmę.

Oprócz witraży figuralnych w prezbiterium kościoła w Pilźnie znajduje się jeszcze witraż medalionowy z motywem krzyża (1), wyraźnie odbiegający kompozycyjnie i stylistycznie od pozostałych. Nie ma pewności co do czasu powstania tej pracy, która jest być może efektem napraw (z wykorzystaniem pierwotnych szkieł?) prowadzonych już po 11 wojnie światowej. Tego typu kompozycje wykonywano jednak już na początku xx wieku, by wspomnieć o przeszkleniach z 1908 roku w kościele Cystersów w Krakowie-Mogile, które są łączone z zakładem S.G. Żeleński [por. KW i, s. 368-369].

Zestawu tutejszych witraży dopełnia kompozycja medalionowa z wizerunkiem Matki Boskiej Karmiącej, znajdująca się w oknie kruchty po południowej stronie prezbiterium. Scena ukazana w medalionie jest transpozycją powstałego na początku xvi wieku obrazu autorstwa Andrei Solariego Madonna z zieloną poduszką (zwanego też Matka Boska Karmiąca). Dzieło to było w xix i xx wieku wielokrotnie reprodukowane w różnych technikach. Witraż został wprawdzie określony jako pochodzący z przełomu xix i xx wieku [Bohaczyk 2010, s. 2 i II. na s. IV okładki], należy go jednak datować znacznie później. Medalion pilzneński nie dotrwał do dziś w pierwotnym stanie. Tło za Madonną skomponowane zostało z elementów pierwotnego przeszklenia, ale złożonych wtórnie (przypuszczalnie po 11 wojnie światowej) w całość nieukładającą się w logiczny wzór. Styl partii figuralnych zdradza sprawnego artystę, który potrafił posługiwać się zarówno efektami malarskimi, osiąganymi w fałdach szat za pomocą czarnej kontury i szrafowań, jak i linearnymi, precyzyjnie rysując twarze i ręce postaci czy maforion Marii. Linearne wartości witrażu wskazują na nieakademickie podejście do renesansowego wzoru. Wypełnienie tła wokół medalionu motywem ukośnej kraty, zdynamizowanym przez dodanie w miejscu przecięć rombow niewielkich trójkątów, wskazuje na okres międzywojenny.

Podobne rozwiązania zakład S.G. Żeleński zastosował w tłach witraży medalionowych z 1916 roku w kościele w Turzy [->], a nieco później, z tafelkami o innym, ale również powtarzającym się kształcie i umieszczonymi tak samo, powtórzył w tłach usuniętych niedawno witraży w kościele w Zabawie (1922) [->] oraz jednego z przeszkleń w Poroninie (1923) [por. KW II, s. 72]. Później naśladowały te rozwiązania inne krakowskie firmy, choćby pracownie Jana Kusiaka (1929) i Genowefy Kusiakowej (1935) w kościele parafialnym w Brzeszczach [por. kw iii, s. 146-148,151]. Z kolei identyczny sposób zdobienia tła jak w Pilźnie odnaleźć można w realizacjach krakowskiej pracowni Tadeusza Wilkosza z pierwszej połowy lat 40. xx wieku: witrażach Św. Stanisław Kostka z Dzieciątkiem i Św. Kazimierz Królewicz w koś’ ciele w Spytkowicach koło Chabówki (ok. 1940-1944) [KW II, s. 301] 1 oraz witrażach Św. Jan Kanty, Św. Kazimierz Królewicz i kompozycji < z hierogramem Chrystusa w kościele w Mikluszowicach (1942) [->]. ł Najbardziej prawdopodobnym czasem powstania witrażu pilźnieńskiego są zatem lata 20. lub 30. xx wieku. Należy jeszcze odnotować, a że znane są (niedatowane) przykłady kompozycji o tym temacie wykonanych przez zakład S.G. Żeleński [por. Czapczyńska-Kleszczyńska i< 2005, s. 156; Czapczyńska-Kleszczyńska 2015, s. 195].

Pod koniec II wojny światowej, kiedy front zatrzymał się na pewien czas w okolicach Pilzna, uszkodzeniu uległy ściany, część pokrycia dachowego i witraże kościoła. Wartość szkód oszacowano na ai 100 tys. zł [ADT, Akta lokalne, sygn. lvii, teczka: Zmiana duszpasterzy, oc 1947-1985, ankieta dotycząca okresu okupacji w parafii od 7 ix 1939 lp do 1611945J. Po latach odnotowano, iż szkody nastąpiły od wstrząsów wskutek bomb [ADT, Akta lokalne, sygn. lvii, teczka: Zmiana duszpasterzy, 1947-1985, kwestionariusz wypełniony przez ks. Juliana Ga- Ko łasa z 1211971]. Prace remontowe podjęto późną jesienią 1946 roku. W pierwszej kolejności udało się zreperować przeszklenia w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej [Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 88], czyli w nawie północnej. Były to zapewne trzy okna witrażowe z motywem plastra miodu wstawione w 1947 roku [Szczeklik 1994, s. 221].

Kolejne przeszklenia – w prezbiterium – wstawiono (po przeprowadzeniu renowacji) w roku 1949 (dwa za wielkim ołtarzem) i 1950 [Szczeklik 1994, s. 221], względnie jesienią 1949 roku [Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 90]. Koszt prac wyniósł 100 tys. zł, przeprowadziła je firma Bracia Paczka z Krakowa [Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 90; ADT, Akta lokalne, sygn. lvii, teczka: Finansowo – gospodarcze sprawy, 1947 – 1985, pismo ks. Józefa Midury do kurii z 30 I 1952, w którym wspomniano, że w prezbiterium odrestaurowano duże okna witrażowe]. W 1952 roku firma Bracia Paczka wykonała do zakrystii (być może według projektów Stanisława Westwalewicza trzy nowe witraże nawiązujące stylistyką do art deco. Ukazują one świętych: Józefa, Stanisława i Michała Archanioła [ADT, Akta lokalne, sygn. lvii, teczka: Finansowo-gospodarcze sprawy, 1947-1985, pismo ks. Józefa Midury do kurii z 3011952; Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 90]. W 1955 roku bliżej nieokreślone prace naprawcze przy szkleniach geometrycznych przeprowadził zakład S.G. Żeleński [adczk, Wykaz robót…], a w !957 parafialnie ufundowali m.in. 11 dużych witrażowych okien [adt, Akta lokalne, sygn. ivii, teczka: Finansowo-gospodarcze sprawy, ty47~i985, pismo ks. Józefa Midury do kurii z 6 iii 1957; dwa pisma kurii do kapituły katedralnej z 19 iii 1957].

Źródła / literatura: ADCZK, Wykaz robot witrażowych od 19291IX za Adama Żeleńskiego, odpis z oryginału w zbiorach prywatnych; ADT, Akta lokalne, sygn. LP vii: Pilzno

Kornecki 1972, s. 390; Samborski 1979, s. 261; Szczeklik 1994, s. 221; Kopeć 2009, s. 81, 82; Bohaczyk 2010, s. 2 i il. na s. iv okładki; Tomasiewicz, Dziadek 2011, s. 88-92,102; Schematyzm 2011-2012, s. 324; Fijałkowska 2015, s. 144-145; Laskowski 2017, s. 30

Karty ewidencyjne witraży kościoła parafialnego pw. św. Chrzciciela w Pilźnie, oprać. Cezary Kocot, 1986 (WUOZRZ)

OPIS WITRAŻY

Witraż medalionowy z motywem krzyża

Wykonawca: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński (?) / zakład Bracia Paczka, Kraków / CZAS POWSTANIA: 1911 / 1949 / Wymiary: 640 x 100 cm

IIs: Wizja Św. Małgorzaty Marii Alacoąue

projektant: Stefan Matejko / wykonawca: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński / zakład Bracia Paczka, Kraków / CZAS POWSTANIA: 1911/1949 / wymiary: 640 x 100 cm / INSKRYPCJE: „KU CZCI NAJSW. SERCA JEZUSOWEGO | LEON I MARYA PAWLUSOWIE 19H (u dołu) / numer rejestru zabytków: B-182, decyzja z 6 xi 2007 (województwo podkarpackie)

IIIs: Matka Boska Niepokalanie Poczęta ze Św. Zofią i Św. Józefem

projektant: Stefan Matejko wykonawca: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński/zakład Bracia Paczka, Kraków / CZAS POWSTANIA: 1911/1949 WYMIARY: 64.0 x 100 cm inskrypcje: „Św. Józef” (na nimbie); „św. Zofia” (na nimbie); „niepokalanie poczętej | parafianie” (u dołu) projekty: fragment kartonu, zbiory prywatne (reprod. w: Fijałkowska 2015, s. 14.4) / NUMER REJESTRU ZABYTKÓW: B’l82, decyzja z 6 xi 2007 (województwo podkarpackie)

IVs: Wizja św. Stanisława Kostki

projektant: Stefan Matejko (?) WYKONAWCA: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński / zakład Bracia Paczka, Kraków / CZAS POWSTANIA: 1911 (?) /194.9 WYMIARY: 640 x 100 cm / numer rejestru zabytków: b-i82, decyzja z 6 xi 2007 (województwo podkarpackie)

Va: Matka Boska Karmiąca

wykonawca: Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński / CZAS powstania: lata 20. Lub 30. XX wieku / WYMIARY: 88 X 70 cm.